Bài viết nhằm mục đích chia sẻ một vài khía cạnh về việc giáo-dục trẻ em của bậc cha mẹ thời nay. Tác giả muốn đề cập qua bài viết này về đề tài mà mỗi chúng ta, bậc làm cha mẹ rất quan tâm để có một gia đình đầm ấm.
Cách dạy dỗ con cái của Cha Mẹ chúng ta
Cha mẹ chúng ta đều là người Việt Nam, dù sống trong chiến tranh, nhưng nền tảng xã hội miền Nam vẫn dựa trên gia đình… Trong gia đình người Cha là gia trưởng trụ cột, con cái luôn luôn vâng lời và nghe theo quyết định của người. Vâng lời cha mẹ từ lâu đã trở thành đạo hiếu của người Việt ta. Nhớ hồi còn nhỏ tôi đi học, sáng nào cũng khoanh tay và thưa:
“Thưa Ba, thưa Má con đi học”. Chiều về cũng khoanh tay:
“Thưa Ba, thưa Má con đi học mới về”
Cha tôi thường nói “đi thưa về trình”. Tôi không dám đồng tình với lối giáo dục như vậy, vì nó có ưu điểm nhưng cũng có khuyết điểm không kém. Khi sống ở xứ người tôi nhận ra rằng trẻ em Việt Nam quá nhút nhát khi gặp và đối xử với người lớn tuổi hơn mình…Nề nếp của một gia đình là điều quan trọng đối với quá trình phát triển và học hỏi của những người con. Có thể sẽ có nhiều người không đồng ý với người viết về lập luận ấy. Tôi tôn trọng ý kiến riêng của mỗi cá nhân quí vị. Chúng tôi muốn nêu ra những trường hợp cụ thể khi đối diện với con cái mà cha mẹ thời đại hải ngoại luôn đương đầu. Không có nghệ thuật giáo dục con cái nào đem màu nhiệm đến chúng ta. Mọi bậc cha mẹ đều muốn chia sẻ chút ít kinh nghiệm riêng để chúng ta cùng học hỏi thêm cách làm “cha mẹ”.
Vai trò người cha trong một gia-đình Việt Nam là làm lụng vất vả kiếm tiền lo cho con cái. Người mẹ ở nhà lo chuyện tề gia nội trợ, v.v.v…Cũng có những gia-đình trí thức khá giả, cha làm việc ngoài xã hội, đôi khi cũng dành thời giờ ra một ít quan tâm chăm lo việc học vấn của con cái. Trong trường hợp này, cha mẹ hay ép con mình phải học từ sáng đến tối khuya, ngay cả khi các em còn ở tiểu học và trung học. Họ thường bắt buộc con cái học ngay cả vào những kỳ nghỉ để mong con vào được các trường trung và đại học nổi tiếng.
Theo tâm lý người Việt mình thì cha mẹ rất ư hãnh diện về con cái. Con cái trong mắt họ bao giờ cũng là số một, chúng là thiên tài, là xuất chúng hơn tất thảy mọi người. Nếu có xấu thì cũng là đứa trẻ khác xấu hoặc nhà trường và thầy cô giáo không tốt chứ không chấp nhận con họ có tính cách xấu? Trong vài trường hợp điều này rất nguy hại và khiến đứa trẻ kiêu ngạo. Theo tôi, trẻ con giao tiếp với mọi người theo cách mà chúng học được từ người lớn và gia đình, đặc biệt là những người gần gũi nhất như cha mẹ. Nếu cha mẹ là người luôn nóng giận, thiếu kiềm chế, trẻ cũng sẽ có suy nghĩ tương tự như hành động bắt nạt, nóng giận với những đứa trẻ khác, thậm chí là quay lại phản kháng với chính cha mẹ mình. Trẻ sẽ nghĩ rằng, cách giao tiếp như thế là “bình thường”. Hơn nữa, khi giận dữ, không kiểm soát được hành vi của mình, cha mẹ có thể nói những câu nặng nề khó nghe, thậm chí còn đánh con cái thậm tệ. Điều này sẽ khiến con cái mất sự tôn trọng, đặc biệt khi sự giận dữ đó là vô cớ hay chúng ta còn gọi “giận cá chém thớt” mà con cái trở thành nạn nhân. Nhiều người cư xử thiếu công bằng đối với con cái, dù chúng chẳng làm gì có lỗi. Chúng ta đừng nghĩ rằng, bọn trẻ không hiểu gì về nỗi niềm của cha mẹ. Chúng rất thương bố mẹ và sẵn sàng làm cơn gió mát xoa dịu sự nóng giận của bạn. Các bé rất dễ bị tổn thương khi bị mắng oan.
Vì sống trong tình trạng chiến tranh, kéo dài nhiều thế kỷ nên các em trai khi bước vào trung học đã được tự nhiên có một động cơ rèn luyện tính siêng năng và cố gắng bất thường trong việc học tập. Một phần vì đấng nam nhi lo lắng cho tương lai mù mờ nếu không thành công trong việc học và biết chắc chắn rằng ngưỡng cửa quân đội luôn rộng mở để đón nhận các em. Trong khi cha mẹ lo lắng và nhắc nhở các em gái về vấn đề trai gái, trốn học có thể ảnh hưởng đến việc học hành của các em. Nhiều gia đình khá giả dùng người giúp việc nhà để hộ tống các nữ nhi mỗi khi các cô ra khỏi nhà. Nhìn chung thì xã hội Việt nam trước 75 không có nhiều vấn đề xả hội với các em gái vì đa số các em còn rất ngoan và vâng lời bố mẹ, học hành chăm chỉ:
“Cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy…”
Theo chúng tôi những phong tục tập quán trong xã hội Việt nam chịu ảnh hưởng Nho giáo rất nhiều. Xã hội đặt nền móng trên vua chúa và thần dân, giửa cha mẹ và con cái, giửa vợ chồng và anh chị em.
Trong mối tương quan giữa cha mẹ và con cái trở thành nền móng chi phối các mối tương quan khác. Con cái bắt buộc phải yêu kính cha mẹ và thầy cô. Sự yêu kính cha mẹ bao hàm chẳng những lòng kính trọng mà còn ở sự phục tùng cha mẹ đến suốt đời. Xã hội rất tôn trọng tôn ti trật tự và không có sự bình quyền. Vì thế tình yêu cha mẹ đã chiếm 1 địa vị rất quan trọng và đã trở thành 1 tôn giáo. Chính vì thế ngày nay người Việt nam theo đạo thờ tổ tiên. Trẻ em Việt được hấp thụ luân lý này ngay từ lúc ấu thơ. Ngay khi người ta lập gia đình, họ rất tôn trọng bố mẹ hơn cả vợ mình.
Ở tây phương xã hội rất bình đẳng. Sau khi kết hôn (lấy vợ) tình yêu cha mẹ sẽ nhường cho tình yêu vợ chồng. Tình vợ chồng là thực tại và dâng hiến.
Tóm lại với văn hóa truyền thống của người Việt Nam, ảnh hưởng rất nhiều về tâm lý giáo dục con cái. Khi còn ở với bố mẹ, các em phải ngoan ngoãn vâng lời cha mẹ. Con cái không phải lo lắng về vấn đề tài chính và chỉ lo ăn học thành tài. Các em không có sự lựa chọn nào khác như con cái ở hải ngoại – khi đạt được 18 tuổi các em có quyền tự do ra ngoài kiếm tiền và sống tự lập…
Ngày nay chúng ta dạy dỗ con cái như thế nào
Tất cả chúng ta thường được giáo dục để trở nên những đứa con tốt trong gia đình, nhưng rất ít khi chúng ta được giáo dục để trở thành cha mẹ tốt. Ở trường học, chúng ta học rất nhiều những môn học nhưng chúng ta chưa hề học những môn học để trở thành cha mẹ tốt, môn học này là cả một nghệ thuật mà chúng ta sẽ phải áp dụng cả cuộc đời kể từ khi có con, và cũng là một nghệ thuật hết sức quan trọng cho hạnh phúc của ta cũng như của chúng ta và của con cái.
Cuộc sống ngày càng biến đổi không ngừng. Những năm cuối thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21 này, nhịp sống thay đổi nhanh đến chóng mặt. Những mâu thuẫn, khác biệt của hai thế hệ đang ngày càng tăng. Trong nhịp quay quá nhanh ấy, những gì gọi là kinh nghiệm của cha mẹ chúng ta có còn là kim chỉ nam chăng? Liệu con cái có phải nhất nhất tuân theo mọi lời chỉ dạy ấy? Câu trả lời đó với nhiều người hình như đã có chiều hướng ngập ngừng, đắn đo…
Theo chúng tôi, sự giáo dục con trẻ chưa bao giờ là chuyện dễ dàng và đầy đủ với các bậc phụ huynh. Tại Bắc Mỹ, một số phụ huynh Việt Nam còn có thêm những thử thách khi phải làm quen với cách suy nghĩ, ứng xử của trẻ con trong một xã hội hoàn toàn mới. Trẻ con thường ngại trò chuyện với cha mẹ, chúng rất bực mình khi phải nghe thuyết giáo hay chỉ trích, phê bình và chúng cho rằng bố mẹ nói quá nhiều… Thế nhưng, liên hệ giữa cha mẹ và con cái, nhất là với các con đang tuổi thiếu niên, ít khi suông sẻ. Thông thường, cha mẹ không chịu tìm hiểu lắng nghe các con của mình, và mặc dù rất yêu thương tận tụy lo cho chúng, đôi khi cha mẹ có thái độ xa cách con cái hoặc xa hơn nữa là buông lời quở trách, phê bình và thuyết giảng luân lý với con cái.
Bắt đầu lớn là con cái không thích đi cùng cha mẹ nữa. Đi đám cưới họ hàng, du lịch, ăn giỗ ông bà... nếu không có biện pháp cứng rắn là các cậu ấm, cô chiêu diện đủ các lý do để “không đi được”. Điều này là bước đầu tiên khiến các cha mẹ bỗng thấy con mình tuột khỏi vòng tay.
Hầu hết các gia đình ở hải ngoại ngày nay chỉ có 1 đến 2 con nên mọi tình cảm, vật chất được trao hết cho chúng. Chúng tôi cũng không phải ngoại lệ. Xã hội đang phải đối mặt với hiện tượng mới, đến tuổi đi học, cha mẹ lại sợ con không ăn sẽ ốm không học được. Mắng nhiều quá con cái sẽ căng thẳng thần kinh không tiếp thu bài vỡ. Đến trường, đồ dùng, quần áo, tiền ăn vặt không bằng bạn bằng bè sợ con tủi thân, mặc cảm, bạn bè xa lánh, dẫn đến trầm cảm. Không phải ngẫu nhiên mà hầu hết phụ huynh đều than thở: “Dạy con bây giờ sao khó quá, phải tự mò mẫm, vừa dạy vừa chỉnh sửa...”.
Chúng ta phải thừa nhận là con cái ngày nay rất năng động và có tính tự lập hơn chúng ta trước kia, nhưng nhiều bậc phụ huynh vẫn không bỏ thói quen áp đặt cách sống của mình lên con cái. Đa số phụ huynh đều kỳ vọng rất cao để con cái phải cố gắng, thế nhưng chúng ta ít ai tìm hiểu khả năng thực sự của bọn trẻ thế nào. Các em không thể vượt quá khả năng tự nhiên do yếu tố di truyền quy định. Sức ép từ cha mẹ vì thế có khi gây ra tác động tiêu cực, khiến con cái lo lắng mỗi khi chúng không đạt được các "kỳ vọng” mà cha mẹ chúng áp đặt cho chúng. Sẽ rất phức tạp nếu ta không kịp thời nhận thấy trẻ chưa sẵn sàng hoặc chưa thể đáp ứng được sự trông đợi của cha mẹ.
Nhân đọc cuốn sách « Battle Hymn of The Tiger Mother » của cô giáo sư trẻ Tiến sỹ đại học Yale - Amy Chua, người Mỹ gốc Trung Hoa cho biết rằng nhiều bà mẹ Tây phương cũng khắt khe trong việc dạy dỗ con cái, nhưng chỉ khắt khe tới một mực nào đó thôi. Giáo sư Amy Chua đã liệt kê những luật lệ dành cho 2 đứa con bà ở lứa tuổi 14 và 16 là không được ngủ lại nhà bạn, không được có bạn trai, phải thực tập dương cầm hay đàn vỹ cầm một ngày 3 tiếng, không được xem ti vi hay chơi games trên computer, và phải đạt điểm từ A trở lên cho các môn học ở trường…Bà Amy Chua đưa thí dụ như việc tập đàn vĩ cầm hay dương cầm thì một tiếng đồng đầu chỉ là tập cho quen tay với đàn. Hai tiếng đồng hồ sau đó mới giúp con cái đạt được những thành quả hơn người. Vì vậy bà cho biết cha mẹ Tây phương không dùng kỷ luật chính đáng để dạy con và theo dõi kỹ càng cho con thành công đến nơi đến chốn. Bà Amy cũng cho biết « rất nhiều cha mẹ Tây phương đã tự hỏi là sao những bậc cha mẹ gốc Trung Hoa có nhiều con cái thành công trong nhiều lãnh vực như toán, âm nhạc, và họ không biết cách dạy con của người Trung hoa ra sao? Tôi có thể nói cho họ biết, vì tôi cũng trải qua những việc dạy dỗ hai đứa con tôi ». Theo bà Amy Chua thì lòng thương yêu của các bà mẹ Á châu có thể hy sinh nhiều cho con cái, họ có kiên nhẫn hơn, để nhiều thời gian dạy dỗ con không mệt mỏi, trong khi các bà mẹ tây phương tuy cũng thương con, nhưng họ tôn trọng quyền tự do cá nhân, tự lập của con cái hơn…khuyến khích nhưng không mạnh bạo và trực tiếp bằng các bà mẹ Á châu. Các cụ ngày xưa vẫn thường nói: « thương cho voi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi ». Trong thời đại mới, chúng ta không đồng ý đến việc dùng roi dạy con cái, nhưng qua sự thành công dạy dỗ của bà giáo sư Amy Chua cũng như hàng triệu bà mẹ Á châu khác ở khắp nơi trên thế giới, thì một điều chúng ta học hỏi được là bắt con cái vào khuôn khổ từ lúc còn bé, thì việc này sẽ giúp rất nhiều cho chúng trong tương lai. Tuy nhiên bà TS Amy Chua có trình độ cao, cách biện hộ, diễn chứng vững chắc và chinh phục về cách giáo dục kỷ luật sắt trong cuốn sách của bà. Khuynh hướng này vẫn làm áp đặt lối sống của mình trên con cái một cách tinh vi và thông minh hơn mà thôi. Chúng ta có thể dùng biện pháp kỷ luật uốn nắn từ thuở bé như thế nhưng tỉ lệ thành công có thể sẽ rất thấp đối với con cái sống ở tây phương. Cuốn sách của bà gây ra nhiều sự tranh cãi trong dư luận bắc Mỹ năm ngoái. Chúng ta thử nhìn lại quá khứ gần đây có nhiều vụ xích mích giữa cha mẹ và con cái, có trường hợp con trai thành bác sỹ đã hi sinh mẹ vì bà gây quá nhiều áp lực. Trong thực tế có bao nhiêu em vui vẻ, hạnh phúc và hài lòng với số phận của mình với lối giáo dục áp bức trẻ con như thế… Theo tôi các con của bà Amy Chua chưa chắc đã hài lòng với cách giáo dục của bà nếu giới báo chí có quyền tự do phỏng vấn chúng…
Giáo dục con cái thế nào là thích hợp.
Sự giáo dục con cái của phụ huynh ngày nay phụ thuộc rất nhiều vào quá trình và kinh nghiệm sống trong quá khứ, trình độ hiểu biết của các bậc cha mẹ, môi trường trẻ con sống chung quanh với bạn bè hàng xóm- có người tốt người xấu, kẻ gian manh, môi trường học thức, sự quan tâm của cha mẹ và nhất là lòng yêu thương. Sự thành công giáo dục của một gia đình chưa chắc có thể áp dụng cho gia đình khác nếu những điều kiện trên không tương đồng.
Tôi rời cha mẹ lúc 17 tuổi để lo việc học vấn. Rồi sau đó du học tự túc ở hải ngoại mà không có nguồn tài trợ nào. Vừa đi làm vừa tranh thủ học đại học. Tự nấu ăn mặc dù chưa bao giờ làm bếp ở Việt Nam thuở nhỏ. Những món ăn hàng ngày rất đơn sơ như lòng gà kho tiêu, spaghetti và thịt rẻ tiền. Tất cả phải tính toán cho đủ chi tiêu những tháng tới và nhất là tranh thủ đủ đóng tiền học phí. Quần áo chỉ dám sắm một cái áo thun và một quần jeans mỗi năm. Share phòng với bạn bè cho đỡ tốn kém trong lúc ăn học. Sách vở chúng tôi phải vay mượn ở đàn anh. Sau niên khóa thì phải hoàn trả lại. Cuối tuần bạn bè thoải mái lấy thì giờ ôn bài hay đi dạo phố, chơi thể thao cho khỏe trong khi chúng tôi phải cực khổ đi làm kiếm tiền trang trải việc học. Đời sống ăn học thật chật vật và khó khăn đối với chúng tôi. Trải qua những kinh nghiệm tận cùng cực khổ ở hải ngoại từ năm 18 tuổi, xa cha mẹ và gia đình từ ấy nên đã hun đúc tính tự lập và lòng rộng lượng thương người vô hạn. Vì thế kim chỉ nam của chúng tôi là dạy con bằng tình thương vô bến, chứ chưa bao giờ có lời mắng trẻ hay cho con ăn roi ăn vọt… Khi các con chúng tôi lên bậc trung học, chúng tôi làm việc thiện nguyện như dạy tiếng Việt trong hội Hướng đạo, chùa Liên Hoa và huấn luyện viên cho hội soccer nơi chúng tôi cư ngụ. Những ngày lễ ped day (pedagogic) trong năm chúng tôi gọi điện thoại cho Hội Hồng Thập Tự để gửi hai con chúng tôi làm thiện nguyện trong lúc ấy những trẻ con khác nô đùa với bạn bè, chơi computer games, cùng bố mẹ đi pic nic hay xem cinema…Việc làm thiện nguyện các con chúng tôi đơn giản chỉ là gọi điện thoại cho 100 người trong một ngày để nhắc nhở công chúng nhớ đi hiến máu.
“ Chào ông, cháu tên Dave làm thiện nguyện cho hội Hồng Thập Tự. Xin ông nhớ ngày 15 tháng 9 đến shopping mall Rock land để hiến máu như những lần trước ạ!”. Con trai tôi thưa.
“Mày là ai mà ngang nhiên gọi điện thoại nhà tao lúc tao còn đang ngáy ngủ đấy chứ!”. Một người khách trả lời một cách giận dữ với con trai tôi.
“Dạ nếu không tiện cho ông giờ này thì cháu sẽ điện lại sau à. Thật tình xin lỗi ông. Chúc ông ngủ ngon”.
Có rất nhiều trường hợp phức tạp mà các con tôi phải đối phó với nhiều típ người khách khác nhau như trường hợp trên. Chính vì vậy các em tự học hỏi cách xử sự mọi từng lớp người trong xã hội. Có người tốt có người xấu. Có người dễ dàng chấp nhận sự việc cũng có nhiều người rất khó khăn. Nó tập cho các em tính nhẫn nhục và lòng độ lượng dễ dãi khi đối xữ giữa con người với nhau…
Để con cái tự lựa chọn và quyết định, cha mẹ cho ý kiến và hướng dẫn khi con đến tuổi trưởng thành.
Cha mẹ ngày nay thường tôn trọng quyền tự do cá nhân và tự lập của con cái, không làm áp lực mạnh bạo và trực tiếp để ảnh hưởng quyết định của con. Họ chỉ định hướng đúng đắn và vun đắp năng khiếu cho con là cách làm hiệu quả nhất giúp trẻ em trưởng thành. Trong gia đình, trẻ con luôn coi cha mẹ là chỗ dựa vững chắc nhất. Nếu cha mẹ thực sự hiểu rõ con mình, hiểu được khả năng của trẻ, họ sẽ hỗ trợ cho chúng tốt hơn. Chúng ta sẽ động viên, khuyến khích con phát triển thế mạnh thay vì áp đặt “con phải làm thế này thế nọ....” .
Thời tiểu học con cái cần được cha mẹ hướng dẫn ôn bài thì chúng ta cố gắng giúp con hiểu bài thay vì mắng con vì lơ đãng việc học. Nếu không may mà con cái ham chơi hơn ham học thì theo chúng tôi nhận thấy vài trường hợp bạn bè chúng tôi cho con vào trường bổ túc, học thêm ngoại giờ. Bên tây phương này các trường trung và tiểu học chủ trương là “vừa học vừa chơi” để đầu óc các em thoải mái thu thập việc học nhà trường. Theo chúng tôi cách này cũng chưa cho kết quả mỹ mãn cho lắm vì chúng ta buộc các trẻ lúc nào cũng học và khi đến trường các em mệt đuối sức và cũng có trường hợp khác con trẻ ỷ lại đã hiểu rồi nên không còn chú trọng đến lời giảng của cô thầy trong lớp. Thiết nghĩ không ai hiểu con cái bằng cha mẹ, cho nên chúng ta cố bỏ ít thì giờ theo giỏi quá trình học vấn của con từ nhỏ. Rồi từ đó tùy cơ mà giúp đỡ con học hỏi thêm.
Lớn lên một chút chúng ta nên hỏi trẻ có sở thích gì và thiên hướng trở thành họa sĩ, kế toán viên, luật hay kỹ sư cha mẹ sẽ tôn trọng những mơ ước đó. Chúng ta không cố hướng con thành bác sỹ hoặc kỹ sư chỉ vì những kì vọng hoặc suy tính của cha mẹ thì chúng tôi không tán thành cho lắm. Những “kế hoạch” đó, dù đều xuất phát từ tình yêu thương, nhưng sẽ gây sức ép và khiến trẻ mặc cảm, tự ti vào khả năng của mình.
Chúng ta nên tìm hiểu xem con mình thực sự muốn theo đuổi nghề gì. Nếu chúng muốn có nhiều tiền và điều này khiến con hạnh phúc thì có thể đề nghị cho con học ngành ngân hàng hoặc lĩnh vực tài chính, thậm chí tham vọng đi xa hơn là mở một công ty riêng. Nếu con trẻ muốn trở thành chuyên gia thì đề nghị con trẻ theo đuổi nghề kỹ sư, giáo sư hay kế toán. Nếu con trẻ thích giao tiếp và quan hệ cộng đồng thì có thể trở thành dịch vụ marketing, relationist (Public Relation) hoặc làm việc trong ngành dịch vụ,.v.v.v…
Cũng theo khuynh hướng giáo dục này thì vợ chồng sẽ thống nhất trong cách nuôi dạy con, nếu bố hoặc mẹ vẫn một mực đứng về phía con, khăng khăng bênh vực con thì sự dạy dỗ không bao giờ thành công. Con trẻ vẫn giữ nguyên mãi thói lộng hành của một ông tướng, bà tướng trong nhà. Tuy nhiên cha mẹ không bỏ lỏng các yêu cầu đạo đức căn bản đối với con, nhưng vẫn dành thời gian đối thoại với chúng và làm sao trở thành bạn của chúng, để chúng ít bị ảnh hưởng của bạn bè hơn. Con cái sẽ vượt qua “giai đoạn khó khăn” của tuổi trưởng thành với sự quân bình hoàn thiện mà cha mẹ là điểm tựa vững vàng cho con cái.
Để tăng cường thể lực cho con trẻ, bên cạnh chế độ ăn uống hợp lý hàng ngày, việc khuyến khích trẻ tập luyện thể dục thể thao cũng rất cần được các bậc cha mẹ quan tâm... Theo tôi việc chơi thể thao sẽ giúp trẻ duy trì thân thể cân đối, chống béo phì và mở mang trí tuệ. Bên cạnh đó, việc tổ chức tập luyện thể thao thành nhóm, đội sẽ giúp trẻ con rèn luyện được tinh thần tập thể, tinh thần thể thao hơn là để trẻ con mải miết chơi game, dễ làm nảy sinh những thói quen không tốt. Khi còn nhỏ chúng tôi cho con cái học bơi, hướng đạo (boy scout), đá banh và quần vợt (tennis). Vì nghĩ sau này con cái sẽ tìm được một bộ môn thích hợp khi trưởng thành. Trong suốt 10 năm làm thiện nguyện trong hội soccer, chúng tôi hay lái xe đưa con trai và vài cầu thủ đi thi đấu xuyên tỉnh (soccer tournament). Thường lái xe trên xa lộ dài từ 50 đến 250 km. Sau những trận đấu, cả bọn lên xe lái về nhà thì các em ngồi trong xe ngủ gà ngủ gục. Tay trái tôi điều khiển tay lái trong khi tay phải giữ đầu con trai để con ngủ ngon giấc trong lúc xe chạy trên xa lộ...Đến năm 18 tuổi hai đứa con trai chúng tôi tiếp tục chơi tennis và con trai thứ hai lãnh thêm việc coach đá banh.
Cha mẹ tiến bộ ngày nay rất tôn trọng con cái. Họ vẫn chìu con nhưng có giới hạn. Cha mẹ dùng lý trí để bàn bạc với con cái, tìm cái hay thay cái dở hay phi lý. Họ không nhận xét kiểu “kết án”. Con người không ai hoàn hảo, không có đứa con nào xấu hoàn toàn. Chúng ta cũng bất toàn, khi con có lỗi gì, cha mẹ nhận xét, nhắc nhở về khuyết điểm đó. Tuy nhiên, vì tính cách sư phạm, ta có thể đòi hỏi con cái chút ít để chúng cố gắng hơn. Thân phận con người chúng ta cùng yếu đuối như nhau, ta nên thông cảm với những tật xấu, những khuyết điểm của con cái. Ta phải tập biết hài lòng về những cố gắng của con cái mình, về mức độ tốt đẹp mà chúng ta đã từng nỗ lực để đạt được. Không buông những lời nhận xét ám chỉ của trẻ con. Nếu hôm nào con được điểm kém, cha mẹ cũng chỉ nói: “Hôm nay con lại không cố gắng, lại để bị điểm kém à?''. Và tuyệt đối không buông lời nói: “Sao mày ngu thế, dốt thế”. Vì nhận xét như vậy là xúc phạm trẻ con, là phủ nhận mọi cố gắng từ trước đến nay của trẻ, sẽ gây phản ứng không tốt của trẻ con. Khi bị chê bai quá nhiều, trẻ con có thể phản ứng theo hai thái cực khác nhau. Có trẻ tỏ ra chán nản vì nghĩ rằng cho dù có làm gì cha mẹ cũng chẳng hài lòng dẫn đến trẻ thiếu tự tin. Lại có trẻ tuy vẫn cố ép mình để làm hài lòng cha mẹ nhưng đến một lúc nào đó, trẻ sẽ có phản ứng bùng phát do bị dồn nén bấy lâu nay.
Bởi thế, bậc làm cha mẹ ngày nay thường cố gắng tạo dựng cho kỳ được "truyền thống vui vẻ" của gia đình. Ngày xưa chúng tôi rất sợ cha mẹ vì thế mỗi khi gặp bố hay mẹ chúng tôi cố gắng tránh né vì sợ bị “giũa”. Thành thử con cái ngày xưa luôn giữ khỏang cách với cha mẹ. Mỗi phút bên con là một cơ hội để chúng ta hiểu chúng hơn, để lắng nghe những chuyện con trẻ muốn chia sẻ, nắm bắt được sở thích của con, và làm quen với cả bạn bè của chúng. Bọn trẻ sẽ gắn bó với chúng ta hơn. Trẻ con thường rất nhạy cảm, chính vì vậy, lời khen của cha mẹ cần thật tâm thì mới có giá trị. Sự thật tâm đó thể hiện đầu tiên ở mức độ khen ngợi. Nếu cha mẹ cảm thấy hài lòng khi trẻ con thu dọn xong phòng ngủ hay những món đồ chơi một cách gọn gàng, cha mẹ chỉ nên khen: “Con làm việc giỏi lắm!” thay vì khen: “Con của bố mẹ thật tuyệt vời!”. Một lời khen ngẫu hứng và dễ dãi có tác hại không kém những lời chê bai quá mức.
Xã hội Bắc Mỹ là xã hội nổ lực và cạnh tranh, đứa bé ngay từ khi bước vào ngưỡng cửa học đường đã được dạy dỗ luôn phải chiến đấu, phải thi đua, phải khuất phục khó khăn để giành chiến thắng. Nhưng số người đạt được mục đích chính thì ít mà số người thất bại thì nhiều, đó là quy luật. Cứ nhìn một cuộc đua xe ta sẽ thấy ngay điều này. Vấn đề là làm sao để một thất bại nung đúc tinh thần quyết chiến của con, chứ không phải chán nản bỏ cuộc. Đầu tiên cha mẹ phải biết khen cho đúng. Dù con chúng ta được điểm A hay điểm F, chúng ta đừng để ý đến thành tích này, mà hãy hỏi “Con đã học được cái gì?” Người ta thường nói: “Trẻ con mà được khen về các cố gắng của chúng thì tức nhiên chúng sẽ có động cơ tốt để phấn đấu”. Nếu con tiếp tục mang về điểm D, cha mẹ nên nói: “Con đã cố gắng nhiều, rất đáng khen, nhưng có vẻ có cái gì đó con chưa hiểu, nào chúng ta hãy bàn về những cái đó xem sao”. Như một bậc cha mẹ, chúng ta không nên can thiệp quá sâu vào thất bại của con. Có thể làm mủi lòng trẻ con. Tôi nhớ một nhà tâm lý nào đó có nói là “nếu con cái tỏ ra quá đau khổ hay quá lạnh lùng trước thất bại, chúng ta hãy tìm cách hướng sự chú ý của nó sang chuyện khác như rủ con đi dạo, đi xem cinéma, chơi tennis, đạp xe đạp”.
Điều quan trọng là cha mẹ hãy làm sao chứng tỏ sự quan tâm và thương yêu con cái vì chúng là con, chứ không phải vì chúng thành công hay thất bại. Con cái sẽ hiểu tình yêu bao la của cha mẹ không bao giờ sức mẻ. Chỉ bao nhiêu đó thôi là chúng sẽ lấy lại lòng tin và nghị lực rồi.
Chúng tôi có thói quen dùng cơm tối gia đình chung với nhau. Các khảo sát cho thấy trẻ thành niên nào hay ăn cơm tối chung với gia đình từ 2 lần đến 5 lần mỗi tuần sẽ ít nghiện hút, nhậu nhẹt hay dính vào ma túy hơn so với trẻ ăn tối một mình. Chúng học giỏi hơn và ít có vấn đề tâm lý sau này hơn. Trong những buổi cơm tối gia đình cùng con cái, chúng tôi thường cùng xem chung một đài TV, cùng bàn luận về thể thao, xã hội, thời sự kinh tế cũng như cùng vui vẻ bàn chuyện thoải mái với nhau. Thỉnh thoảng chúng tôi đưa con cái đi ăn ở một nhà hàng lạ vì ngoài khung khổ gia đình các con cãm thấy thoải mái để trò chuyện với bố mẹ hơn… Các kinh nghiệm này sẽ tạo sự ấm cúng thân mật trong gia đình. Lúc đó chúng ta sẽ thấy có thể nói chuyện về bất cứ đề tài nào với con cái, chúng nó có sẽ “can đãm” đem tâm sự riêng ra bàn bạc với cha mẹ nhiều hơn là giữ khoảng cách với chúng.
Gia đình nào cũng mong muốn con mình phát triển đời sống về cả hai mặt vật chất và tinh thần để trở thành một công dân hữu dụng tương lai, vì vậy sự kiện giáo dục phải được hiểu một cách tường tận là con trẻ cần được dạy dỗ (giáo) để cha mẹ mong chúng hướng đến chân thiện mỹ (dục) hầu giúp đời, giúp nước. Như vậy việc giáo dục phát xuất từ trong môi trường thân thiện của gia đình rồi mới đến trường lớp và đến trường đời.
Cách sống và suy nghĩ của giới trẻ ngày nay…
Xét về một khía cạnh nào đó, chúng ta để con cái được tự do và sống một cách khá tự nhiên, không bị gò bó bởi những mong đợi áp đặt của bố mẹ. Tuy nhiên vì con cái chúng ta sinh ra, đa số ở hải ngoại cho nên con cái dễ dàng thu nhập nền văn hóa và tập quán tây phương, cách suy nghĩ của chúng giống như những đồng nghiệp người Ý, người Pháp, người Mỹ, Phi, Ấn hay Hi-lạp, v.v.v…Cách biện luận của chúng rất cởi mở và tự do, không phân biệt chủng tộc, văn hóa, tôn giáo hay giàu nghèo, v.v.v…
Khi dạy dỗ cũng như khi bàn bạc với các con, chắc hẳn con cái không thấu hiểu hết những gì cha mẹ muốn diển đạt vì sự bất đồng ngôn ngữ…
Chúng ta không thể nói suông với các con với lập luận như “ ngày xưa cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy, ta phải luôn luôn nghe lời ông nội bà nội…”, chúng chỉ tin bằng mắt và nghe bằng tai mà thôi.
Chúng ta thử xem xét lại ba phương diện – nhân bản, trí tuệ và đạo đức để xét đoán thế hệ trẻ đang và sẽ ở vào giai đoạn nào.
- Về nhân bản, giới trẻ ngày nay dể bị đồng hóa không ít thì nhiều văn hoá Tây phương - cởi mở và rộng lượng hơn chúng ta, lịch sự và khiêm nhường nhưng có phần bạo dạn (aggressive) hơn.
- Về lãnh vực trí tuệ, giới trẻ ngày nay sống ở hải ngoại với đầy đủ phương tiện vật chất hơn cha mẹ chúng, có nhiều môi trường và phương tiện để tiến xa hơn trong những nghành chuyên môn kỹ thuật, nếu các em có ý chí và sự hướng dẫn tốt.
- Riêng về đạo đức hoàn toàn đều tùy thuộc vào cách giáo dục và hướng dẩn của mỗi bậc phụ huynh. Có nhiều gia đình muốn duy trì văn hóa Việt hơn gia đình khác. Có rất nhiều bậc cha mẹ vì kém sinh ngữ khi hội nhập vào xã hội mới cho nên chỉ trao đổi với con cái trong nhà không bằng tiếng mẹ đẻ. Vì thế rất nhiều trẻ bây giờ rất kém cỏi tiếng Việt, đến đổi có nhiều em ở tuổi trưởng thành vẫn không hiểu tiếng Việt khi nói chuyện với cha mẹ hay ông bà của chúng. Đây là vấn đề lo ngại lớn nhất trong cộng đồng Việt hiện nay ở hải ngoại.
Công bằng mà nói không có cách giáo dục nào hoàn hảo. Mặc dù chúng ta áp dụng kỹ lưỡng cách giáo dục tạm xem là tốt nhứt chưa chắc thế hệ con chúng ta sẽ khá hơn thế hệ chúng ta. Có điều chúng ta phải công nhận là mức tiến triển về vật chất và trí tuệ của thế hệ mới sẽ đi nhanh hơn. Bắc Mỹ, Canada, Pháp, Úc, Đức, v.v.v...là quê hương thứ hai của chúng ta. Thế hệ con chúng ta sẽ xem nơi đây như quê hương thân yêu của chúng. Các em chỉ khác với dân địa phương là các em có trái tim Việt Nam. Nhưng những trái tim bé bỏng ấy còn gắn bó với văn hoá Việt Nam bao nhiêu còn tuỳ thuộc rất nhiều vào sự giáo dục của từng gia đình chúng ta. Chúng sẽ suy nghĩ và hành động giống như người địa phương. Các em sẽ có cơ hội thành công (land of opportunity) và tiến rất xa trong xã hội mới, như tân bộ trưởng y-tế Đức Philip Roesler, Betty Nguyễn và Thuý Vũ - phóng viên đài CNN, thẩm phán toà thượng thẩm Los Angeles Jacqueline H. Nguyễn, Huy chương Thế vận hội Carol Huỳnh, Dân biểu Liên bang Hoa Kỳ Cao Quang Ánh, nhà khoa học Dương Nguyệt Ánh,v.v.v....Ngược lại các em cũng sẽ dễ sa ngã hay đồi trụy ở đất nước đầy tự do này...Nước Việt Nam đối với các em như một nước nhỏ bé nào đó và nếu có dịp các em sẽ đi du lịch như một nước thứ ba “third world country”, để xem nơi mà cha mẹ chúng đã sinh ra.
Thay lời kết :
Chúng ta đang chạy đua với nhịp độ của đời sống kinh tế xã hội tây phương. Xã hội nơi đây đòi hỏi rất cao – thì giờ, năng lực và thể chất rất cao. Sự phát triển không ngừng của kỹ thuật, sự tiến bộ của khoa học đòi hỏi chúng ta phải có nhiều trình độ chuyên môn khá cao, bắt ta cống hiến nhiều thì giờ và năng lực để học hỏi và làm việc. Vì vậy ta không còn thì giờ để nghỉ ngơi, giải trí và gặp gỡ nhau. Chiều đi làm về thì mệt mỏi và không còn thì giờ để gặp người khác nữa. Lúc nào chúng ta cũng bận rộn, ít có thì giờ để ý đến con cái.
Văn hoá người Việt cảm thấy không thoải mái trong xã hội Tây Phương vì xã hội này dựa trên những nền tảng giá trị khác hẳn với những nên tảng giá trị của xã hội Việt Nam ngày xưa. Căn bản giá trị Tây Phương dựa trên cá nhân. Trong khi người Việt mình dựa trên gia đình, hàng xóm. Chúng ta cảm thấy lạc lõng. Bọn trẻ Tây Phương luôn có khuynh hướng thoát khỏi ảnh hưởng và uy quyền của cha mẹ, kể từ 18 tuổi. Tuổi trưởng thành là lúc chúng có thể không sống với cha mẹ. Đối với người Việt điều này là sự cắt đứt mọi liên hệ gia đình. Xã hội Tây Phương bảo vệ quyền lợi cá nhân. Ví dụ nếu cha mẹ lỡ tay đánh con cái, chúng sẽ điện thoại cảnh-sát để kiện cha mẹ chúng. Những mối liên hệ gia tộc được xem là rất quan trọng ở Việt Nam coi như bị phá huỷ ở xã hội Tây Phương.
Ngày nay giới trẻ sống ở hải ngoại, với nhiều tiện nghi vật chất và kỹ thuật cao, các em có nhiều sự lựa chọn và sự chuẩn bị tốt cho một tương lai mới. Các em ít lo lắng về vấn đề tài chính, những em may mắn có hoàn cảnh tốt thì không « bỏ học » tiếp tục lên đại học và chọn một nghề mà các em thích, theo hoài bảo mà thuở trung học các em mong ước. Khi vào bậc học đại học cũng như sau đại học, nhiều em cảm thấy không ham thích với chuyên ngành mình theo đuổi nữa, các em thay đổi chuyên ngành khác một cách không do dự, vì nghĩ cha mẹ luôn ở bên các em và sẵn sàng trợ cấp, giúp đỡ các em về mọi mặt. Không như thế hệ cha mẹ chúng khó khăn lắm mới được một nghề sau đại học, mặc dù ít khi ham thích ngành nghề mình phải theo đuổi, phải từ bỏ hoài bảo mà mình mơ ước, phải cố gắng đi làm kiếm tiền để lo cho tương lai của họ ở xứ người…
Gia đình (phụ huynh) là trường học tốt nhất để trẻ con hấp thụ giá trị sống hơn nhà trường, vì vậy môi trường gia đình gồm ông bà, cha mẹ, cô chú, dì cậu và anh chị em là tấm gương cực kỳ nhạy cảm cho con cái noi theo.
Dạy con ở hải ngoại là một nghệ thuật nhân bản tuyệt vời và phức tạp. Cộng đồng người Việt chúng ta rất cần từng thành viên nhỏ của mỗi gia đình được êm thắm để cùng nhau phát triển một xã hội lành mạnh, yêu thương và chia sẻ lẩn nhau. Thực tế giáo dục trẻ em là cách tự giáo dục chính mình bằng lời nói, cử chỉ, hành động, sự êm ấm trong gia đình là trên hết. Đứa trẻ học tất cả những gì mà thân bằng quyến thuộc cha mẹ, anh em chúng sinh hoạt hằng ngày mang lại, vì vậy mà bài học cho con em chúng ta là làm sao sống thật tốt đẹp, trước tiên, vợ chồng phải hòa thuận yêu thương và kính trọng lẫn nhau, lời nói không làm tổn hại mọi người mà biểu hiệu những giá trị đích thực của thông tin, lòng nhân từ độ lượng và phải biết nở nụ cười với con cái để sự cảm thông từ hai phía luôn được hài hòa, thành thật và chia sẻ tất cả những điều sâu kín trong lòng trẻ.
Lúc mấy con tôi đang học bậc trung học, tôi đề nghị:
“Bố muốn tân trang lại basement để làm phòng chơi hay xem TV. Bố muốn biết các con sẽ ở với bố mẹ bao lâu để bố còn tính toán”.
Đứa con lớn lẩm nhẩm làm bài tính rồi trả lời “Con còn 3 năm trung học cộng 4 năm đại học và thêm 2 năm phó tiến sĩ vị chi có thể từ 8 đến 10 năm nữa bố”.
Tôi vội thêm “Thực ra các con muốn ở với bố mẹ bao lâu cũng được. Ngày nào các con còn ở với bố mẹ thì tất cả chi phí là free. Ngoại trừ tiền xài vặt cá nhân thì các con tự lo liệu”.
Đến nay đã hơn 12 năm các con tôi đã ra trường và có việc làm vững chắc, có bạn gái nhưng chúng vẫn còn ở chung với chúng tôi cố để dành dụm càng nhiều càng tốt tranh thủ một khi chúng lập gia đình và dọn ra riêng. Hơn nữa chúng tôi đối xử với con cái lúc nào cũng thân thiện và gần gũi như bạn bè. Thỉnh thoảng chúng thì thầm với nhau “cha mẹ là những người bạn thân tốt nhất trong cuộc đời chúng ta…”
Nguyễn Hồng Phúc
Montréal Canada
